Zachowek – komu przysługuje?

Śmierć bliskiej osoby jest bardzo ciężkim okresem w życiu każdego człowieka, jednak należy mieć na uwadze, że wraz ze śmiercią prawa i obowiązki majątkowe spadkodawcy nie wygasają.

Polskie prawo przewiduje dwie możliwości dziedziczenia: ustawowe oraz testamentowe. Przy czym dziedziczenie testamentowe daje nam możliwość ubiegania się o zachowek.

Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która ma na celu ochronę najbliższych krewnych spadkodawcy, którzy byliby uprawnieni do spadku z przepisów ustawy

W przypadku, kiedy uprawniony nie otrzymał żadnej korzyści majątkowej z majątku zmarłego tj. nie został powołany do spadku w drodze testamentu, ani też jeszcze za życia spadkodawcy nie otrzymał od niego darowizny, wówczas przysługuje mu roszczenie o zachowek. Natomiast jeżeli uprawniony otrzymał w ten sposób pewną korzyść, jednak jest ona mniejsza, niż wartość należnego mu zachowku, wówczas przysługuje mu roszczenie o uzupełnienie zachowku. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż zachowek stanowi jedynie uprawnienie, a nie obowiązek spadkobiercy ustawowego.

Zgodnie z prawem spadkobiercami ustawowymi są:

• zstępni - tj. dzieci spadkodawcy, a w sytuacji, kiedy któreś z dzieci nie przeżyje spadkodawcy, wówczas do zachowku mają prawo dalsi zstępni, czyli m.in. wnuki;
• małżonek – pod warunkiem, że nie pozostawał w chwili śmierci w separacji ze spadkodawcą;
• rodzice spadkodawcy - jednak tylko w przypadku, gdyby spadkodawca nie miał dzieci, a rodzice byliby powołani do spadku z mocy ustawy. W przeciwnym wypadku rodzice spadkodawcy nie stanowiliby osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego, a to właśnie ono warunkuje prawo do zachowku;

Osoba, która jest uprawniona do zachowku może żądać 1/2 lub 2/3 wartości tego, co otrzymałaby w wyniku dziedziczenia ustawowego. Wartość zachowku uzależniona jest od sytuacji życiowej spadkobiercy. I tak, 2/3 wartości może żądać osoba, która jest trwale niezdolna do pracy albo jeżeli uprawniony zstępny jest małoletni tj. nie ukończył 18 roku życia. W pozostałych przypadkach wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.

Należy jednak pamiętać, że prawo do zachowku nie jest prawem bezwzględnym, bowiem Kodeks Cywilny przewiduje sytuacje, kiedy nie można go żądać tzn. wtedy, gdy osoba uprawniona została uznana za niegodną dziedziczenia przez sąd, bądź kiedy odrzuciła spadek.

Ustawa dopuszcza możliwość wydziedziczenia osoby uprawnionej w trzech przypadkach:

• jeśli spadkobierca wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
• Jeśli dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• Uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

W związku z powyższym, warunki wydziedziczenia są ściśle określone przez ustawę, więc próba pozbawienia osoby uprawnionej do zachowku, bez spełnienia wymaganych uwarunkowań pozostanie bezskuteczna.

Prawa do zachowku nie ma również osoba, która zrzekła się dziedziczenia poprzez umowę zawartą w formie aktu notarialnego przed notariuszem. Wspomnianą umowę zawiera się jeszcze za życia spadkodawcy. Należy wiedzieć, że w takiej sytuacji zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje nie tylko osobę zrzekającą się spadku, ale również jej potomstwo.  

Podczas obliczania wartości zachowku należy zacząć od określenia tego, jaka jest wartość całego spadku. Uwzględniamy więc wartość majątku, jaką w chwili śmierci pozostawił spadkodawca, wartość poczynionych jeszcze za życia spadkodawcy darowizn oraz wartość zapisów windykacyjnych. Natomiast pod uwagę nie należy brać drobnych darowizn, które:

• są zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach,
• dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku,
• dotyczą osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Roszczenia osoby uprawnionej do zachowku przedawniają się z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu, natomiast roszczenie przeciwko osobie, która jest obowiązana do uzupełnienia zachowku na skutek otrzymanego od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem 5 lat od dnia otwarcia spadku.